Maoni juu ya Yona [F032]

Utangulizi

Yona mwana wa Amitai ni mtu anayejulikana wa kihistoria. Anatajwa katika 2Wafalme 14:25. Alikuwa anatoka Gath-heferi ambao ni mji wa mpakani katika Zabuloni (taz. Yos. 19:13). Pengine inatambulishwa na Khirbet ez Zurra’ ambayo ni eneo pana lililoko maili tatu NE ya Nazareti, lililokuwa Galilaya. Kauli ya Mafarisayo katika Yohana 7:52 ilikuwa hivyo uongo. Kristo alitoka katika eneo la Nazareti huko Galilaya, kama vile Yona. Ilikaliwa katika Zama za Chuma I na II yaani 1200-600 KK na hivyo katika kipindi cha Yona na kabla ya hapo katika Zama za Marehemu za Shaba kuanzia 1550 KK na kuendelea. Yona aliishi wakati mmoja na Yeroboamu II mfalme wa Israeli (793-775 KK) na miaka ya mapema ya Uzia (775-757 KK). Ililala umbali mfupi kuelekea kaskazini mwa mabaki ya kijiji cha Meshed ambako ndiko eneo la jadi la Kaburi la Yona.

Unabii huu kama Ishara ya Yona ulikuwa ndio ishara pekee iliyopewa Kanisa la Mungu na kwa hiyo ni muhimu kwa kuelewa shughuli na kifo cha Kristo na pia unabii uliotolewa kupitia Danieli kwa sababu unafungamanishwa na unabii wa Wiki sabini za Miaka katika Danieli 9:25 na kuendelea. na kuanguka kwa Hekalu mwaka 70 BK mwishoni mwa majuma 70 ya miaka. Uhusiano huo umefunikwa katika jarida la Ishara ya Yona na Historia ya Ujenzi Upya wa Hekalu (Na. 013).

Pia imeunganishwa na siku za mwisho na kuingia kwa kanisa kwa Kurudi kwa Masihi na Ufufuo wa Kwanza. Kristo anamweka katika kiwango sawa cha uhalali halisi na Malkia wa Sheba na kutangaza ishara yake kuwa ndiyo pekee iliyotolewa kwa ile ya kanisa (rej. Mt. 12:40). Wachambuzi wengi hawaelewi ishara na kwa hivyo wanajaribu kupunguza umuhimu wake. Maneno aliyosema Kristo yalipotolewa kwake na Mungu, wakosoaji wanaokana kauli za Kristo wanagonga kwa uvuvio wa Mungu.

Kristo alipaswa kufa siku tatu mchana na usiku kaburini kama Yona alivyokuwa ndani ya samaki na hivyo lazima wote wawili wawe wamekufa na kufufuka kutoka kwa wafu. Siku tatu mchana na usiku tatu hufanya muda unaohusisha sehemu za Siku kuwa jambo lisilowezekana na hii inakanusha Kusulubishwa Ijumaa na Ufufuo wa Jumapili wa mungu Attis ambao uliingia Ukristo chini ya mfumo wa Pasaka au ibada ya mungu wa kike wa Cybele au Pasaka na ni jambo lisilowezekana. ona pia jarida la Chimbuko la Krismasi na Pasaka (Na. 235)).

Luka 11:30 inaonyesha kwamba Yona alikuwa ishara kwa Waninawi kama vile Kristo alikuwa ishara kwa kizazi chake.

Wayahudi wa siku za Kristo walikuwa na hasira na Toba ya wanafunzi chini ya Kristo kama Yona alivyokuwa na toba ya Waninawi.

Mungu alisema kwamba angeweka maneno yake katika kinywa cha yule aliyemtuma na Kristo mara saba alithibitisha jambo hilo katika Injili ya Yohana (Yn. 7:16; 8:28, 46-47; 12:49; 14:10; 24; 17:8).

Yona alikuwa ameagizwa kuwatia moyo Waisraeli (2Fal. 14:25,26) na Ashuru ilikuwa katika matatizo makubwa kwa muda wa miaka kumi na sita na wakati huu. Bila shaka Yona alitambua kwamba Ashuru ilipaswa kutubu ili kuwa fimbo ya kuwarekebisha Waisraeli. Mtazamo wake ulioonekana dhahiri ulikuwa kwamba Yahova alikuwa mwaminifu kwa neno Lake na kwamba kama angetoa tangazo kwa Ninawi na jiji hilo kutubu lingesababisha anguko la Israeli, ambalo lilifanya kweli. Kwa hiyo kukimbia kwake hakukuwa kwa woga bali kuwaepusha watu wake na kukubali adhabu ya Mungu.

Muundo wa kitabu uko katika sehemu mbili za nne:

A. 1:1 Neno la Yehova

B. 1:2 Utume kwenda Ninawi

C. 1:3 Kutotii kwa Yona

D. 1:4-2:10 Matokeo na Kifo na Ufufuo wa Yona.

E. 3:1 Neno la Yehova

F. 3:2 Misheni kwenda Ninawi

G. 3:3,4 Utiifu wa Yona

H. 3:4-4:11 Matokeo na Marekebisho ya Yona.

Sasa tutapitia sura nne na kuangalia dhamira na muundo wao mdogo.

Sura ya 1 inahusu wito na maelekezo ya Yona na matendo yake yaliyofuata. Hapana shaka kwamba Yona aliongozwa na Mungu na alijua kwamba ni Mungu aliyemwelekeza.

Yona sura ya 1-4

Sura ya 1

Yona Anajaribu Kumkimbia Mungu

Basi neno la BWANA likamjia Yona, mwana wa Amitai, kusema, 2“Ondoka, uende Ninawi, mji ule mkubwa, ukapige kelele juu yake; kwa maana uovu wao umepanda juu mbele zangu.” 3Lakini Yona akainuka ili kukimbilia Tarshishi ajiepushe na uso wa Yehova. Akashuka mpaka Yafa na kupata meli iendayo Tarshishi; basi akatoa nauli, akapanda melini, ili kwenda pamoja nao Tarshishi, mbali na uso wa BWANA.4Lakini BWANA akavumisha upepo mkuu juu ya bahari, kukawa tufani kuu baharini, hata meli ilitishia kuvunjika. 5Mabaharia wakaogopa, na kila mmoja akamlilia mungu wake; wakavitupa baharini vitu vilivyokuwa ndani ya merikebu, ili iwe nyepesi kwao. Lakini Yona alikuwa ameshuka ndani ya merikebu na kujilaza na usingizi mzito. 6 Basi jemadari akaja na kumwambia, “Una maana gani wewe uliyelala? Ondokeni, mwite mungu wenu! Labda mungu atatuwazia ili tusiangamie.” 7 na wakaambiana, Njoni, tupige kura, tupate kujua mabaya haya yametupata kwa sababu ya nani. Basi wakapiga kura, kura ikamwangukia Yona. 8Ndipo wakamwambia, “Tuambie uovu huu umetupata kwa sababu ya nani. Una kazi gani? Na unatoka wapi? Nchi yako ni ipi? Na wewe ni wa watu gani?" 9Akawaambia, “Mimi ni Mwebrania; nami namcha BWANA, Mungu wa mbingu, aliyezifanya bahari na nchi kavu.” 10 Ndipo wale watu wakaogopa sana, wakamwambia, Ni nini hili ulilofanya? Kwa maana wale watu walijua ya kuwa anakimbia kutoka mbele za Bwana, kwa sababu alikuwa amewaambia. 11 Ndipo wakamwambia, Tukufanyie nini, ili bahari itulie? Maana bahari ilizidi kuwa na tufani. 12Akawaambia, Nichukueni mnitupe baharini; basi bahari itatulia kwa ajili yenu; kwa maana najua ni kwa sababu yangu kwamba tufani hii kuu imewajia.” 13 Lakini wale watu walipiga makasia kwa nguvu ili kuirudisha merikebu nchi kavu, lakini hawakuweza, kwa maana bahari ilikuwa ikizidi kuwachafua. 14 Kwa hiyo wakamlilia BWANA, wakisema, Twakusihi, Ee Bwana, tusiangamie kwa ajili ya uhai wa mtu huyu, wala usituwekee damu isiyo na hatia; kwa kuwa wewe, BWANA, umefanya kama ulivyopenda.” 15Basi wakamchukua Yona na kumtupa baharini; na bahari ikatulia na kuchafuka kwake. 16Ndipo wale watu wakamwogopa Yehova sana, nao wakamtolea Mwenyezi-Mungu dhabihu na kuweka nadhiri. 17BWANA akaweka samaki mkubwa ammeze Yona; naye Yona akawa ndani ya tumbo la yule samaki siku tatu mchana na usiku. (RSV)

Nia ya Sura ya 1

Mst. 1 Sasa neno la Bwana.... Neno hili au maneno kama hayo yanapatikana mara saba katika Yona kwenye 1:1; 2:10; 3:1,3; 4:4,9, 10.

Mst. 2 Hivyo ikawa dhahiri kwa Yona kwamba Yehova alikuwa karibu kushughulika na Ninawi. Hivyo mgongano wake wa mawazo kwa watu wake uliibuka iwapo watubu. Ninawi (kama vile Mwa. 10:11, 12) ulikuwa mji mkuu wa Ashuru kwenye ukingo wa kushoto wa Mto Tigri ulioitwa Nina kwa jina la mungu mlinzi wa jiji hilo. Ilikuwa ya asili ya Babeli kutoka koloni kutoka Nina huko Babeli ya Kusini. Khamurabi kutoka kipindi cha mapema zaidi anaiandika Ni-nu-a.

Bullinger ananukuu Encyc. Britannica (toleo la 11 la Cambridge) kama inavyosema uchimbaji uliofichua kilima cha Nabii Yunus (nabii Yona) aliyevikwa taji kando ya kaburi hakikuweza kuchunguzwa.

Aliamrishwa kulia dhidi yake (Ebr. Kara’) na hivyo kutoa tangazo la jumla.

Ninawi ilitambulika kutokana na bas unafuu wake pekee kwa uovu wake na ukatili (cf. pia Nah. 2:8-13). (Kiebrania kiko katika wingi ra’a’.)

mst. 3 Yona alijua kwamba Ashuru ingepaswa kuwa upanga wa adhabu ya Mungu dhidi ya Israeli na hivyo alikuwa katika mzozo usiovumilika kwamba ikiwa Ashuru ingeachwa kwa njia ya toba na Huruma ya Mungu Israeli wangeweza kuokolewa. Inaonekana pengine ndiyo sababu ya kutofurahishwa kwake na kukimbia (taz. pia 4:1-3). Alikwenda Yafa ambayo sasa ni Yafa (taz. Yos. 19:46; 2Nya. 2:16; Mdo 9:36) na kuchukua meli kuelekea Tarshishi. Hivyo alikimbia na kwa kadiri alivyoweza wakati ule ambapo ilikuwa ni Tarshishi (rej. 1Fal 10:22) ambayo ni sehemu ya kusini ya Hispania na ilikuwa chanzo cha biashara zote za Transatlantic katika Bahari ya Mediterania kama tunavyofahamu sasa kikamilifu. Nani anajua ni wapi alikuwa anakusudia kwenda. Hakika walikuwa wakifanya biashara na Amerika Kusini kabla ya wakati huo. Meli (Ebr. ‘aniyah) ilikuwa meli yoyote kubwa ya biashara na si neno sawa na mstari wa 5.

v. 4 Upepo mkubwa juu ya bahari Upepo huo ulikuwa wa ruach au roho kubwa.

Mst 5 Neno la Mariners katika mstari unaofuata ni neno la Kiebrania mallach au chumvi. Kwa hivyo mabaharia waliitwa chumvi kama ilivyokuwa kawaida katika Kiingereza.

Kila mmoja alilia katika maombi (Ebr. Ze’ah (si kama ilivyo kwenye mst. 2,14)) kwa mungu wake. Nao wakatupa bidhaa (yaani, kushughulikia Ebr. Keli, au zana) baharini.

Mst. 6 Neno la nahodha hapa ni mkuu wa kamba ambayo ni Foinike maana ya nahodha (Ebr. Rab hachobel). Kwa majadiliano juu ya kutokea kwa neno nahodha tazama Bullinger fn. 6 Comp. Biblia uk. 1248).

Hapa neno ni Elohim na eth ikimaanisha Mungu wa kweli pia katika tukio la pili. Hivyo nahodha alimchukulia Yona au mungu wa Yunus kuwa Mungu wa kweli.

Muundo wa kifungu katika 1:7-12 unaonyesha kujitolea kwa Yona.

mst.7 anaona upigaji kura na Yona alichukuliwa.

Mst. 8 inaonyesha kuhojiwa

mst.9 inaonyesha kukiri kwake

vv. 10-11 zinaonyesha hofu na kuchanganyikiwa kwao.

mst. 12 inaonyesha azimio la Yona lililotokana na tendo la Mungu.

7Wakaambiana, Njoni tupige kura, ili tujue ni kwa sababu ya nani mabaya haya yametupata. Basi wakapiga kura, kura ikamwangukia Yona. 8Wakamwambia, "Tuambie, uovu huu umetupata kwa sababu ya nani? Kazi yako ni nini? Umetoka wapi? Nchi yako ni ipi? Wewe ni wa watu gani?"

vv. 7-8 Kumbuka wanauliza kazi yake lakini anasema mimi tu ninamcha Bwana Mungu. Hakutangaza kwamba yeye ni nabii bali walikasirika kwamba alikuwa amewaweka kwenye hatari kama vile alikuwa amewaambia kwamba alikuwa akimkimbia Mungu.

vv. 9-12 Kisha wanaume hao wanatafuta mwongozo wake kuhusu jinsi anavyoweza kuwatoa katika tatizo ambalo yeye mwenyewe aliliumba. Kisha anaelewa uzito na kusema "Nichukue" akiona matokeo na suluhisho.

Mst. 13 Licha ya ushauri wake wale watu bado walijaribu kumwokoa kwa kuwa hawakumcha Mungu wake.

Mst. 14-17 Kisha wakamwomba Mungu kwa hofu kwa sababu walijua kwamba alikuwa mtu asiye na hatia ambaye alikuwa amekimbia tu kwa hofu. Hawakuelewa kutotii kwake. Walilazimishwa kutii na kumtupa baharini. Bahari iliacha kuchafuka na hilo likawafanya wamcha Mungu zaidi na kisha wakamtolea Mungu wa Waebrania dhabihu.

Mungu alikuwa amejua kile Yona angefanya na kile ambacho kingetokea na alikuwa ametayarisha samaki mkubwa kummeza Yona.

Sura ya 2

Zaburi ya Shukrani

Ndipo Yona akamwomba BWANA, Mungu wake, akiwa tumboni mwa yule samaki, 2akasema, Nalimwita BWANA katika shida yangu, naye akanijibu; katika tumbo la kuzimu nalilia, nawe ukaisikia sauti yangu. 3Kwa maana ulinitupa kilindini, ndani ya moyo wa bahari, mafuriko yakanizunguka, mawimbi yako yote na mafuriko yako yakapita juu yangu.” 4Ndipo nikasema, “Nimetupwa nje ya uso wako; tena utazame hekalu lako takatifu? 5 Maji yalinifunika, vilindi vilinizunguka; Magugu yalinizunguka kichwani 6katika mizizi ya milima.Nilishuka mpaka nchi ambayo mapingo yake yalinifunga milele; Lakini ulipandisha uhai wangu kutoka mbinguni. Shimo, ee Mwenyezi-Mungu, Mungu wangu.7Nafsi yangu ilipozimia ndani yangu, nilimkumbuka Mwenyezi-Mungu, maombi yangu yakakujia, ndani ya hekalu lako takatifu.8Wale wanaozingatia sanamu za ubatili huacha uaminifu wao.9Lakini mimi kwa sauti ya shukrani. nitakutolea dhabihu; nilichoweka nadhiri nitaitimiza. Ukombozi una BWANA. 10BWANA akasema na yule samaki, naye akamtapika Yona katika nchi kavu. (RSV)

Nia ya Sura ya 2

Neno nyangumi halijatajwa popote na huyu alikuwa ni samaki mkubwa na Yona asingeweza kuishi ndani ya samaki huyo kwa muda wa siku tatu mchana na usiku. Aliomba na alikuwa amekufa kama Kristo alivyoomba na kisha akafa. Alifufuka ndani ya tumbo la samaki Kristo alipofufuka kaburini mwisho wa siku tatu mchana na usiku na Yona alitapika katika nchi kavu ambapo Mungu alimtaka awepo.

Sura ya 3

Uongofu wa Ninawi

Ndipo neno la Yehova likamjia Yona mara ya pili, kusema, 2“Ondoka, uende Ninawi, jiji hilo kubwa, ukaulitangazie neno ninalokuambia. 3 Kwa hiyo Yona akaondoka, akaenda Ninawi, kulingana na neno la Yehova. Basi Ninawi ulikuwa mji mkubwa sana, wenye upana wa siku tatu. 4 Yona akaanza kuingia mjini, mwendo wa siku moja. Naye akapaza sauti, “Bado siku arobaini, Ninawi utaangamizwa!” 5Watu wa Ninawi wakamwamini Mungu; wakatangaza kufunga, wakajivika nguo za magunia, kuanzia aliye mkubwa mpaka aliye mdogo. 6Habari zikamfikia mfalme wa Ninawi, naye akainuka kutoka katika kiti chake cha enzi, akavua vazi lake, akajivika nguo ya gunia, akaketi katika majivu. 7Akatoa tangazo na kutangaza katika Ninawi, akisema, Kwa amri ya mfalme na wakuu wake: Mtu asionje kitu, wala mnyama, ng'ombe wala kondoo; wasile wala wasinywe maji, 8bali wafunikwe nguo za magunia, mwanadamu na mnyama, nao wamlilie Mungu kwa nguvu; naam, na aghairi kila mtu na kuiacha njia yake mbaya na udhalimu ulio mikononi mwake. 9 Ni nani ajuaye, bado Mungu anaweza kughairi na kuiacha hasira yake kali, ili tusiangamie?” 10Mungu alipoona walichokifanya, jinsi walivyogeuka kutoka katika njia yao mbaya, Mungu akaghairi ule uovu aliosema kwamba atawatenda; na hakufanya hivyo.

Nia ya Sura ya 3

vv. 1-2 Hapa tunaona amri ya pili kwa Yona na wakati huu anaitii. Mlolongo wa muda ni muhimu katika utume huu kwani unahusiana na utume wa Kristo.

vv. 3-4 Ni mlolongo huu ambao Ninawi ni safari ya siku tatu kupita. Yona anaingia mjini siku moja na kisha anahubiri kwa siku mbili: akitangaza kwamba ulikuwa na siku arobaini za kutubu au ungetupwa chini.

vv. 5- 9 Hivyo mji wote ukatubu. Hiki ndicho Yona alichoogopa zaidi. Mfuatano huu uliakisi utume wa Kristo. Mlolongo ulikuwa:

Siku 1=Mwaka 1. Utume wa Yohana Mbatizaji

ilianza mwaka wa 27 WK na Kristo alikuja kubatizwa na kuchagua wanafunzi wake.

Siku ya 2 na 3 = mwaka wa 2 na 3. Kristo alifundisha tangu baada ya Pasaka 28 BK wakati Yohana alipofungwa hadi Kristo alipouawa kwenye Pasaka 30 BK na kufufuka na kuzungumza na kanisa juu ya ufufuo wake.

Wale waliotubu, ambao walikuwa Ninawi yote, waliokolewa na Mungu. Walipewa siku arobaini na wakatubu mara moja. Yuda walipewa miaka arobaini na hawakutubu na waliangamizwa na kutawanywa kutoka 70 CE.

Jambo hilo lilimkasirisha sana Yona na kumkasirisha sana Mungu huyo alikuwa amewaokoa watu wale wale ambao wangekuwa chombo cha kukamata Israeli Kaskazini na kuwatawanya mbali zaidi ya Araxes.

Mst. 10 Mungu hatubu kwa vile Yeye ni Mjuzi wa yote na Yeye hughairi maafa au adhabu Anayosema kwamba alikuwa karibu kuleta au kutekeleza.

Sura ya 4

Hasira ya Yona

Lakini jambo hilo lilimchukiza sana Yona, naye akakasirika. 2Akamwomba Mwenyezi-Mungu, akisema, “Nakusihi, Ee BWANA, je! Ndiyo maana nilifanya haraka kukimbilia Tarshishi; kwa maana nilijua ya kuwa wewe u Mungu mwenye neema, umejaa huruma, si mwepesi wa hasira, u mwingi wa rehema, na mwenye kutubu mabaya. 3 Basi sasa, Ee BWANA, uniondolee uhai wangu, nakuomba; maana ni afadhali mimi kufa kuliko kuishi.” 4 Yehova akasema, “Je, unafanya vyema kukasirika?” 5 Ndipo Yona akatoka nje ya jiji, akaketi upande wa mashariki wa jiji, akajifanyia kibanda huko. Akaketi chini yake kivulini, hata aone yatakayokuwa ya mji.

Yona Anakemewa

6BWANA Mungu akaweka mche juu ya Yona, ili uwe kivuli juu ya kichwa chake, na kumwokoa kutoka katika taabu yake. Basi Yona akafurahi sana kwa ajili ya ule mti. 7Lakini kulipopambazuka siku iliyofuata, Mungu akaweka mdudu aushambulia mmea, hata ukanyauka. 8Jua lilipochomoza, Mungu akaweka upepo wa mashariki wenye jua kali, na jua likampiga Yona kichwani, akazimia; akaomba kufa, akasema, Ni afadhali mimi kufa kuliko kuishi. 9Lakini Mungu akamwambia Yona, “Je, unafanya vyema kukasirika kwa ajili ya mmea huo?” Naye akasema, “Ni vema kukasirika, hata kufa. 10Mwenyezi-Mungu akasema, “Wewe unauhurumia mmea ambao hukuufanyia kazi, wala hukuuotesha, ambao ulitokea usiku mmoja na kuangamia usiku mmoja. 11 Je! nisiuhurumie Ninawi, mji ule mkubwa, ambao ndani yake mna watu zaidi ya mia na ishirini elfu wasiojua mkono wao wa kuume na mkono wao wa kushoto, na pia ng’ombe wengi?”

Nia ya Sura ya 4

vv. 1-2 Hapa tunamwona Yona katika mazungumzo na Yahova wa Israeli kwa niaba ya Mungu Mmoja wa Kweli. Alimkumbusha Mungu juu ya yale aliyomwambia alipokuwa Israeli na ndiyo sababu ya yeye kukimbilia Tarshishi.

Yona alijua kutokana na Pentateuki ( Kut. 34:6; Hes. 14:18-19 ); Daudi alijua ( Zab. 86:5 ); Hosea alijua ( Hos. 11:8-9 ); Yoeli alijua (Yoeli 2:13) na Mika alijua (Mika 7:18). Wote waliuelewa mpango wa Mungu kwa kadiri walivyokuwa wamefahamishwa.

Mst.3 Afadhali kufa kuliko kuishi. Hakufurahi kwamba amekuwa nabii aliyefanikiwa. Kwa sababu katika kuokoa Ninawi alihukumu Israeli lakini imani yake kwa Mungu ingepaswa kuwa kubwa zaidi.

Mst. 4 Kisha Mungu akamkemea kama mtoto. Hata hivyo, alikasirika kama nabii kwa watu wake.

Mst. 5 Hakuwa amekata tamaa kwamba Ninawi ingerudia dhambi na kuangamizwa. Kisha akaketi na kutetemeka ili kuona nini kingetokea Ninawi. Kisha Mungu alimlinda wakati wa kungoja kwake na akatumia hivyo kama mfano kwa Yona.

vv. 6-11 Upepo ulikuwa kama roho. Hivyo mfano wa mmea na Ninawi ulitumika kuonyesha huruma ya Mungu. Hivyo angejua kwamba kama Israeli ingetubu isingetupwa nje.

Kama tulivyoona kutoka Kuanguka kwa Misri (Na. 036), mwaka wa 732 KK Mwashuri Tiglath Pileser III alitwaa Dameski na kuifanya Israeli na Yuda kuwa majimbo ya tawimto. Mwaka wa 729 KK Tiglath Pileseri III alitwaa Babeli na Shalmaneser V (kutoka 724-721 KK) alitwaa Israeli mwaka 722 KK. Mrithi wake Sargon II alifukuza makabila kumi.

Mnamo 710 KK Wacimmerians walivamia Trans-Caucasia kutoka nyika za Urusi. Waliharibu Urartu na ufalme wa Frygia huko Anatolia. Mnamo 705 KK Sargon II aliuawa akipigana na Wacimmerians. Mnamo 701 KK, jeshi la Senakeribu liliondoka bila kutarajia kutoka kwa kampeni ya kuadhibu huko Yuda. Mnamo 720 KK Sargon II alikuwa ameanzisha mji mkuu wa Ashuru huko Dur Sharrukin au Fort Sargon. Mnamo mwaka wa 701 KK Senakeribu aliiacha ngome ya Sargoni na kuifanya Ninawi kuwa mji mkuu tena. Kwa hiyo kunaonekana kukazwa upya kwa unabii unaohusu Ninawi.

Ushahidi wa Yona ulikuwa zaidi ya miaka arobaini tangu utawala wa Yeroboamu II (793-775) hadi Uzia (775-753) na utawala wa pamoja ulikuwa ni kipindi cha miaka arobaini na kipindi cha majaribio kutoka mwaka wa tatu wa utawala wa Uzia ca. 772-732 hadi hadhi ya Utawala kwa Waashuri. Israeli ilipelekwa utumwani kwa Waashuri katika kipindi cha kuanzia 722 KK ambayo ilikuwa takriban miaka 40 na kisha miaka 50 au yubile kutoka kwa unabii wa Yona hadi Israeli. Yona alipaswa kujifunza kutokana na utume wa Ninawi na kuwaonya Waisraeli juu ya kile ambacho Mungu aliwatendea na kile ambacho kingetokea kwa Israeli wakati huo lakini hawakusikiliza kwa vile Yuda hawakusikiliza kwa muda wa miaka arobaini waliyopewa kwa ajili ya toba (soma pia jarida la Muhtasari). Jedwali la Enzi (Na. 272)).

Kama Yuda ingetubu isingeharibiwa pamoja na Hekalu mwaka wa 70 BK na Yuda kutawanywa.

Yuda ilipewa miaka 40 haswa kwa mwaka kwa msingi wa siku na Ninawi. Ninawi ilitubu na Yuda haikutubu. Walimuua Kristo tarehe 14 Abibu 30 BK na Yerusalemu ilizungukwa tarehe 1 Ab 70 CE na Hekalu liliharibiwa huko Yerusalemu. Hekalu la Heliopolis huko Misri lilifungwa katika mwaka mtakatifu wa 70-71 CE, kabla ya Abibu 71 CE.

Katika kila kisa Mungu aliwapa Israeli na Yuda miaka 40 ya kutubu ambacho ndicho kipindi cha kawaida na hawakutubu. Tangu Kristo na kanisa lilipoanzishwa, Mungu ameupa ulimwengu jubile 40 kutoka 27 CE hadi 2027 watubu na hawajafanya na hawatafanya na ulimwengu utaingia utumwani chini ya Masihi na Hukumu kwa Milenia kama Raha ya Sabato. ya Mungu chini ya Kristo.

Maelezo ya Bullinger kuhusu Yona Chs. 1-4 (kwa KJV)

Sura ya 1

Mstari wa 1

neno la BWANA likaja. Kauli hii haina majibu, na inashughulikia ukweli wa yaliyomo ndani ya kitabu hiki. Huu, au usemi unaofanana unatokea mara saba katika Yona (Yona 1:1; Yona 2:10; Yona 3:1, Yona 3:3; Yona 3:4. Yona 4:9, Yona 4:10).

Mungu. Kiebrania. Yehova. Programu-4. Yona ndiye nabii anayetajwa na kuelezewa katika 2 Wafalme 14:25. Alikuwa mzaliwa wa Gath-heferi, sasa El Meshhedi, maili tatu kaskazini-mashariki ya Nazareti. Nazareti ilikuwa Galilaya (ona Programu-169). Kauli ya Mfarisayo, katika Yohana 7:52 haikuwa kweli.

mwana wa Amitai. Tazama 2 Wafalme 14:25.

Amitai = kweli ya Yehova.

Mstari wa 2

Inuka, nenda. Tofauti "aliondoka ili kukimbia" (Yona 1:3).

Ninawi. Op. Mwanzo 10:11, Mwanzo 10:12. Imetajwa tena katika Yona 8:2, Yona 8:3; Yona 4:11. Mji mkuu wa Ashuru, kwenye ukingo wa kushoto wa Tigri. Aitwaye kwanza Nina, kutoka kwa mungu mlinzi wa jiji; wenye asili ya Babeli; iliyoanzishwa na koloni kutoka Nina huko Babeli ya Kusini (tazama Records of the Past, juzuu ya iv, sehemu ya ii, uk. 61). Khammurabi, 1915 B.K. (kwenye kuchumbiana kwa Biblia ya Companion), geresho iv, uk. 60-62, inaiandika Ni-nu-a. Uchimbaji unaonyesha "mlima wa Nebi-Yunus uliovikwa taji karibu na kaburi la Yona, ambalo halikuweza kuchunguzwa wakati huo" (ona Art. "Nineveh" katika Encycl. Brit., toleo la 11 (Cambridge), 1911).

kulia dhidi yake. Usinong'oneze au kuongea kwa upole, bali ulie, kama kutoa tangazo la jumla. Kiebrania kara". Linganisha Waamuzi 7:3, Waamuzi 7:20. Isaya 58:1. Yoeli 3:9. Amosi 4:5, & c. Linganisha pia mistari: Yona 1:2, Yona 1:6, Yona 1:2.

uovu wao. Ninawi ilijulikana kwa jeuri na ukatili wa kila aina, iliyorekodiwa katika nakala zake za msingi, nk. (Nahumu saba 2:8-13). (Rejea, hadi Pentateuch (Mwanzo 18:20, Mwanzo 18:21).

uovu. Kiebrania, wingi wa ra"a". Programu-44.

Mstari wa 3

akainuka kukimbia. Yona alijua kwamba Ashuru ingekuwa upanga wa Mungu wa hukumu dhidi ya Israeli. Ninawi ikiangamia, Israeli wangeweza kuokolewa. Huruma ya Mungu inaweza kukamata huku kupinduliwa kwa Ninawi. Je, hii ndiyo ilikuwa sababu ya Yona kujitoa mhanga ili kuokoa taifa lake? Hili lingeeleza kutoroka kwake hapa, na kutofurahishwa kwake, kama ilivyoelezwa wazi katika Yona 4:1-3. Aliposema (Yona 1:12), “Nichukue”, na kadhalika., alikuwa amehesabu gharama. Anakiri kwa wanaume (mistari: Yona 1:9, Yona 1:10), lakini si kwa Mungu. Alitoa maisha yake kuokoa watu wake. Aina ya Kristo inaweza kuwa imeanza hapa. Tazama Wagalatia 1:3, Wagalatia 1:13; na linganisha Warumi 9:1-3 .

Tarshishi. Tazama maelezo ya 1 Wafalme 10:22.

kutoka kwa uwepo wa Bwana. Rejea kwa Pentateuki (Mwanzo 4:16). Programu-92.

Yopa. Sasa Jaffa. Linganisha Yoshua 19:46, 2 Mambo ya Nyakati 2:16 . Matendo 9:36.

meli. Pleb. "aniyah = meli yoyote kubwa ya biashara. Si neno sawa na katika Yona 1:5.

alilipa nauli : na kuhesabu gharama ya ndege yake. Tazama maelezo juu ya Muundo, uk. 1247.

Mstari wa 4

upepo. Kiebrania ruach. Programu-9.

ilikuwa kama = mawazo. Kielelezo cha hotuba Prosopopoeia. Programu-6.

Mstari wa 5

baharini = chumvi. Kiebrania. mallach = chumvi.

kulia = kulia katika maombi. Kiebrania. keli, Si neno sawa na katika mistari: Yona 1:2, Yona 1:14.

kila mwanaume. Kiebrania. "ish. Programu-14.

bidhaa = kushughulikia. Kiebrania. keli = zana.

ndani ya pande = chini ya sitaha, au cabins. Linganisha Ezekieli 32:23 . Amosi 6:10.

meli = sitaha, au sehemu iliyofunikwa. Sephinah ya Kiebrania. Neno halisi la Kiebrania, lililokopwa na watu wa nchi kavu, (Wasiria. Wakaldayo na Waarabu), kutoka kwa watu wa baharini; si kinyume chake. Mzizi wa Kiebrania saphan = kufunika ( Kumbukumbu la Torati 33:21 ( ukingo umejikunja) 1 Wafalme 6:9; 1 Wafalme 7:3, 1 Wafalme 7:7. Yeremia 22:14. Hagai 1:4). Kiingereza "staha" imetoka kwa Kiholanzi dekken.

Mstari wa 6

shipmaster = mkuu wa kamba. Foinike kwa nahodha. Kiebrania. rab hachobel. Sio "neno la baadaye", kwa sababu "nahodha" hajatajwa hapo awali. Rah = nahodha, au kichwa. Tazama 2 Wafalme 25:8. Esta 1:8. Danieli 1:8. Chobel inatokea katika Ezekieli 27:8, Ezekieli 27:27, Ezekieli 27:28, Ezekieli 27:29, ambapo inatafsiriwa "rubani".

Mungu. Kiebrania. Elohim.(with "eth) = Mungu wa kweli. Pamoja na "eth, katika tukio la pili. Programu-4.

Mstari wa 7

uovu = balaa: kama katika Amosi 3:6. Kiebrania. raa`. Programu-44.

Mstari wa 8

kwa sababu ya nani, nk. = kwa sababu gani. Kura ilikuwa imewaambia mtu huyo, lakini sio "sababu". Kwa hiyo wanakata rufaa kwa Yona.

Mstari wa 9

Alisema, nk. Hawaambii wote. Tunapata sababu halisi katika Yona 4:1-3.

Kiebrania. Inarejelea lugha inayozungumzwa. Jina la cheo lililotumiwa kuhusiana na wageni (Mwanzo 40:16. Kutoka 3:18, nk.)

Mungu wa mbinguni. Cheo kuhusiana na viumbe vya Muumba.Tazama maelezo kwenye 2 Mambo ya Nyakati 36:23.

Ambayo imefanya, nk. Rejea kwa Pentateuch (Mwanzo 1:1, Mwanzo 1:10).

Mstari wa 10

wanaume. Kiebrania, wingi wa "enoshi. Programu-14.

kupita kiasi = hofu. Kielelezo cha hotuba Potyptoton (App-6) = waliogopa hofu kubwa.

Kwa nini. . . ? Walijua ukweli wa kukimbia kwake, lakini si sababu, ambayo haijafunuliwa hadi Yona 4:1-3. Kwa hivyo hii sio "nyongeza ya baadaye", kama inavyodaiwa.

Mstari wa 11

kutekelezwa, nk. = ilikua tufani zaidi na zaidi. Kiebrania "alikuwa akiendelea na hasira".

Mstari wa 12

Nichukue juu. . . Najua. Alikuwa amehesabu gharama.

Mstari wa 13

alipiga makasia kwa nguvu. Udhibiti ulikuwa umekwenda. Tazama maelezo ya "bidhaa", Yona 1:5.

irudishe = irudishe.

Mstari wa 14

mwanadamu. Kiebrania. "ish. Programu-14.

maisha = roho. Kiebrania. nephesh. Programu-13.

kama = kulingana na. Linganisha Zaburi 115:3 .

Mstari wa 15

alichukua = alichukua kwa heshima au uangalifu: kama katika Mwanzo 47:30. Kutoka 28:12, Kut 28:29, nk. Kiebrania. nasa".

kumtupa, nk. Kwa nini tunapaswa kudhani kuwa matokeo yalikuwa tofauti katika kesi hii na ile ya kila nyingine, isipokuwa imesemwa hivyo? Lazima ilikuwa kifo. Tazama maelezo kwenye uk. 1247.

imekoma, nk. Linganisha Zaburi 89:9 . Luka 8:24.

Mstari wa 16

inayotolewa, nk. = kuchinjwa: yaani waliweka nadhiri kwamba watatoa [watakapotua]. Kiebrania. zebach. Programu-43.

Mstari wa 17

tayari = kuteuliwa, au kupewa. Kutoka kwa Kiebrania. mdndh, kwa nambari. Kwa hivyo, kuteua, kama katika Ayubu 7:3. Danieli 1:5; Danieli 1:10-11; na Wakaldayo. mynah (Danieli 5:25, Danieli 5:26). Linganisha Yona 4:6-8 . Kamwe inamaanisha kuunda.

samaki mkubwa. Kubwa kiasi cha kummeza. katika Mathayo 12:40, Kigiriki. kilo - monster yoyote kubwa ya baharini; wherece Cetacece -utaratibu wa mamalia wa samaki. Hakuna haja ya jina lolote. Linganisha Mathayo 12:20; Mathayo 16:4. Luka 11:30.

kumeza. . . tumbo. Kwa hiyo hakuwekwa hai katika kinywa cha samaki “kama wengine wanavyofikiri.” Alipomezwa hivyo, Yona lazima awe alikufa, na hivyo akawa mfano wa Kristo. kifo. Asingekuwa wa aina yoyote kama angewekwa hai kimuujiza. Tazama maelezo zaidi hapa chini.

ilikuja = ikawa.

tumbo = matumbo.

siku tatu mchana na usiku. Nahau ya Kiebrania "siku tatu" inaweza kutumika kwa sehemu za siku tatu (na hata miaka): lakini sio wakati neno "usiku" linaongezwa. Tazama Mathayo 12:40, na uangalie nguvu ya "kama". Tazama Programu-144na Programu-156.

Sura ya 2

Mstari wa 1

Kisha = Na Tazama maelezo ya Yona 2:10.

Mungu. Kiebrania. Yehova. Programu-4.

Mungu. Kiebrania. Elohim. Programu-4.

tumbo = matumbo. Linganisha Yona 1:17 .

Kumbuka Kielelezo cha usemi Exergasia (App-6), kama inavyoonyeshwa na Mbadala katika Yona 2:2.

Mstari wa 2

kulia = kulia. Si neno sawa na katika kifungu kinachofuata, au katika Yona 1:5; lakini ni sawa na katika Yona 1:2, Yona 1:5, Yona 1:14.

kusikia = kujibiwa. Kiebrania. ana. Si neno sawa na katika kifungu kinachofuata.

kuzimu. Kiebrania. Kuzimu. Programu-35. Linganisha Zaburi 18:5; Zaburi 116:3.

kilio = kilio cha kuomba msaada katika dhiki. Si neno sawa na katika kifungu kilichotangulia, au katika Yona 1:2, Yona 1:5, Yona 1:14.

kusikia = alizingatia. Kiebrania. shama. Si neno sawa na katika kifungu kilichotangulia.

hadst cast = castedst, au didst cast.

katikati = moyo.

mafuriko: au, mawimbi. Kiebrania. nahar, (Umoja.)

mawimbi Yako yote, nk. Linganisha Zaburi 42:7 .

Mstari wa 4

Kisha akasema, nk. Linganisha Zaburi 81:22

kuelekea, nk. Linganisha 1 Wafalme 8:38 .

takatifu. Tazama maelezo ya Kutoka 3:5.

Mstari wa 5

maji. Linganisha Zaburi 69:1 .

nafsi. Kiebrania. nephesh. Programu-13.

kina = shimo.

magugu = magugu ya baharini yanayoelea.

Kifungu cha 6

chini = mizizi.

dunia, &c = kuhusu dunia, mapingo yake, nk. Baadhi ya kodeksi, zilizo na toleo moja lililochapishwa mapema, na Kisiria, husomeka "na kama kwa dunia".

ilikuwa. Mbadala "walikuwa".

milele. Wazo la mtu anayezama.

kuletwa = kuletwa.

ufisadi = shimo au kaburi, mahali pa ufisadi. Shachath ya Kiebrania,

Mstari wa 7

fainted = kuzimia, au kuwa na fahamu kwa wengine wote. Linganisha Zaburi 77:3 . Maombolezo 2:12, Kutoka "atafu, kufunika au kujiingiza katika giza.

Mungu. Kiebrania. Yehova.(pamoja na "eth) = Yehova Mwenyewe. Programu-4.

Mstari wa 8

tazama = zingatia, au zingatia.

uongo = tupu.

waache rehema zao = usijali adhabu yao.

acha = kutozingatia. Kiebrania. "azab. Linganisha Mwanzo 2:24.

rehema. Kiebrania. hesed. Homonym, yenye maana mbili: (1) fadhili zenye upendo, kama katika Mwanzo 24:12. 2 Samweli 7:15. 1 Mambo ya Nyakati 19:2. 2 Mambo ya Nyakati 6:14 . Zaburi 103:4, Zaburi 103:8, Zaburi 103:11, Zaburi 103:17, & c.; (2) kusahihisha, au kuadibu ( Mambo ya Walawi 20:17 , jambo ovu la kuleta adhabu). Ayubu 37:13 (rehema = kuadibu, sawa na "kusahihisha" katika kifungu kilichotangulia (fimbo ya ukingo)). Mithali 25:10 (kuaibishwa: i.e. kwa kurekebishwa)

Mstari wa 9

Wokovu ni wa = Wokovu (ni) wa: kama katika Zaburi 3:8. Maombi (mistari: Yona 2:2-9).

ya = kwa.

Mstari wa 10

Na, nk. Mawazo na maneno ya haraka ya Yona kabla hajafa yaliandikwa naye baadaye; kwa maana vitenzi vyote viko katika wakati uliopita, si wakati uliopo. Linganisha Yona 2:6, "nilileta", na c. Tazama maelezo kwenye uk. 1247 .

Sura ya 3

Mstari wa 1

neno la Bwana. Tazama maelezo ya Yona 1:1.

Mungu. Kiebrania. Yehova, Programu-4.

Mstari wa 2

mji mkuu. Linganisha Yona 1:1, Yona 1:2; Yona 4:11. Diodorus Siculus (cent. 1 B.K.), na Herodotus (cent. 4 B.K.), Yona 3:58, wote wanasema ilikuwa takriban maili sitini katika mzunguko na kama maili ishirini kwa upana. Ni lazima tukumbuke kwamba miji hiyo ilijumuisha maeneo makubwa ya kilimo na malisho. Linganisha "ng'ombe wengi", Yona 4:11.

hubiri = tangaza. Kiebrania. kara = kulia kwa sauti: kama katika mistari: Yona 3:4, Yona 3:5, Yona 3:8; Yona 1:2, Yona 1:6, Yona 1:14.

Mstari wa 3

siku tatu, nk. yaani katika mzunguko.

Mstari wa 4

a = mmoja alilia. Tazama dokezo la "kuhubiri", Yona 3:2.

arobaini. Idadi ya majaribio. Tazama Programu-10.

Mstari wa 5

watu = wanaume. Kiebrania pl ya "enoshi. Programu-14.

aliamini. Ebr Aman. Programu-69.

Mungu. Kiebrania. Elohim. Programu-4.

alitangaza mfungo. Profesa Rawlings ameonyesha wakati huu Ninawi ilikuwa katika wakati wa taabu, na historia ya Waashuri "ilifunikwa na giza kwa miaka arobaini". Matumaini yalitolewa kwa nchi zote za jirani zilizokuwa zikidai uhuru wao. Hili laeleza utayari wa Ninawi kusikiliza na kutii, kama ilivyofanywa katika pindi nyingine wakati nabii wa Ninawi alipotangaza kuwa ni lazima. (ona Profesa Sayce, The Higher Criticism and the Monuments, (uk 489, 490) na Waajemi katika shida ya kitaifa; huko Ugiriki, mfungo uliojumuisha ng'ombe (Herodotus, ix. 24) na Alexander the Great (Plutarch, Pelop &&&33, 34) Kushuka huku kwa Ninawi kulitoa tumaini kwa Israeli: tumaini ambalo lilikuwa limetiwa moyo na nabii Yona mwenyewe (2 Wafalme 14:25-27) Hii inaweza kuwa sababu ya Yona kutotaka kuzuia kupindua (Yona 3:4) kwa Ninawi, kwa kuipa nafasi ya kutubu na hivyo kupata kibali cha Yehova ( Yoeli 2:14 ) Hivyo tuna historia ya kweli, na si mafumbo.

Mstari wa 7

wakuu = wakuu. wale.

mtu. Kiebrania "adam. App-14.

kundi wala kundi. Tazama maelezo kuhusu "mji ule mkubwa", Yona 3:2, na "ng'ombe wengi", Yona 4:11,

Mstari wa 8

waovu waovu. Kiebrania. raa Programu-44.

Mstari wa 9

Nani anaweza kusema. . ? Linganisha "Ni nani ajuaye ... 2 Samweli 12: 22. Yoeli 2: 14. Yona, kwa moja, alifikiri kwamba Yehova angeweza kufanya hivyo. Kwa hiyo kusita kwake kutoa Ninawi nafasi ya kutubu.

ikiwa = [lakini hiyo).

Mstari wa 10

alitubu. Kielelezo cha hotuba Anthropopatheia. Programu-6.

ya = inayohusu

Sura ya 4

Mstari wa 1

kuchukizwa = kukasirika. Sio upotovu wa mtoto, lakini hasira ya mtu wa Mungu, kwa sababu kubwa na ya kutosha kwake. Sasa kwa kuwa Ninawi iliokolewa, ingeweza kutumika kama fimbo ya Mungu kwa Israeli, na hivyo kuharibu tumaini alilotoa kwa Israeli katika 2 Wafalme 14:25-21. Tazama maelezo kwenye Yona 3:5 na uk. 1247.

Mstari wa 2

Mungu. Kiebrania. Yehova. Programu-4.

Kwa hivyo nilikimbia = haraka kukimbia. Sababu yafuata, kama inavyofafanuliwa katika nukuu ya Yona 4:1 .

Nilijua. Hili lilijulikana sana, kutokana na ufunuo wa Yehova juu yake.Yona alijua, na alirejelea Pentateuki (Kutoka 34:6. Hesabu 14:18, Hesabu 14:19) Daudi alijua (Zaburi 86:5) Hosea alijua (Kutoka 34:6). Hosea 11:8, Hosea 11:9) Yoeli alijua ( Yoeli 2:13 ) Mika alijua ( Mika 7:18 ) Ujuzi wa Yona unaeleza kukimbia kwake ( Yona 1:3 ). Hakuna angeweza kuturefusha hivi ila yeye mwenyewe. MUNGU. Kiebrania El. Programu-4.

uovu. Kiebrania. ra"a. Programu-44.

Mstari wa 3

maisha = nafsi Kiebrania. nephesh. Programu-13.

Mstari wa 5

alimfanya = kujitengenezea mwenyewe.

kibanda = kibanda.

kuwa wa = kutokea kwa. Matumaini ya kupinduliwa kwake.

Mstari wa 6

Mungu. Kiebrania. Elohim (yaani Muumba). Programu-4.

tayari = kuteuliwa: kama katika mistari: Yona 4:7, Yona 4:8, Yona 4:17.

mtango. Kiebrania. kikayon. Neno la Kimisri la sanaa.

kivuli. kumtoa. Kumbuka Kielelezo cha Paronomasia ya usemi (Programu-6). Kiebrania. tzel. na hatzzel.

huzuni = uovu, au urahisi mbaya. Kiebrania ra "a". Programu-44.

alifurahi sana. Kumbuka Kielelezo cha usemi wa Polyptoton (App-6) kwa msisitizo. Kiebrania = alifurahi kwa makuu

kufurahi.

Mstari wa 7

mdudu. Imewekwa na Kielelezo cha hotuba Synecdoche (ya Sehemu), Programu-6, kwa uharibifu wa vile; kama vile Kumbukumbu la Torati 28:39. Waliwekwa wakati wa usiku, na wakaja wakati wa kuchomoza jua.

Mstari wa 8

vehement = kimya, tuli. Kwa hivyo, mkali. Hutokea hapa pekee. Sio neno "kuchelewa", lakini halihitajiki kutumika kabla ya hili.

upepo wa mashariki = upepo wa moto. Sio aina sawa na katika hali ya hewa ya magharibi. Rejea Pent (Kut Yona 10:13, Yona 10:19) Programu-92

upepo. Kiebrania. ruach. Programu-9.

ndani yake = katika nafsi yake. Kiebrania. Nephesh. Programu-13.

Mstari wa 9

Nafanya vizuri. Ugavi "Nafanya vizuri [ni sawa]".

Mstari wa 10

umekuwa na huruma juu ya: au, bila kuepusha: neno sawa na katika Yona 4:11.

alikuja usiku = alikuwa mwana wa usiku.

aliangamia katika usiku = aliangamia kama mwana wa usiku.

Mstari wa 11

sistahili mimi. Kielelezo cha hotuba Erotesis (Programu-6), hakuna jibu linalohitajika.

are = exits. Kiebrania. ndio. Tazama maelezo ya Mithali 8:21.

ambayo haiwezi kutambua, nk. Imewekwa na Nahau ya Kiebrania (App-6), kwa ajili ya watoto wadogo; nahau sawa katika Kumbukumbu la Torati 1:39 Programu-92.

ng'ombe wengi. Tazama maelezo juu ya "mji kubwa", Yona 3:2; na "ng'ombe na kondoo", Yona 3:7. Kuta za Ninawi zilijumuisha maeneo makubwa ya malisho na kulima. Katika kusema ya wasio na hatia katika mji hawa ni kawaida pamoja. Hivyo kitabu kinaisha ghafla; na tunasalia na tafakari nzito kwamba, Ninawi ikiwa imeokolewa, njia ilikuwa wazi kwa ajili ya utekelezaji wa hukumu ya Yehova juu ya Israeli kwa upanga wa Ashuru, ambao ulitukia kwa wakati ufaao.

PO Box 369, WODEN ACT 2606, AUSTRALIA